ΤΟ ΑΤΟΠΟ ΤΗΣ ΔΑΡΒΙΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ -EXELDIM- ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΧΥ ΤΗΣ.

ΤΟ ΑΤΟΠΟ ΤΗΣ ΔΑΡΒΙΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ -EXELDIM- ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΧΥ ΤΗΣ.

Ειδοποιός διαφορά των επιστημονικών θεωριών από τα δόγματα είναι ότι οι επιστημονικές θεωρίες επιδέχονται αμφισβήτησης. Η πρόοδος της επιστήμης βασίζεται σε αυτή ακριβώς τη διαψευσιμότητα των επιστημονικών θεωριών.
Η δαρβινική θεωρία της εξέλιξης των ειδών, από τη διατύπωση της μέχρι σήμερα, υπόκειται σε αμφισβήτηση από μια σταθερή και συνεχή μειοψηφία του επιστημονικού κόσμου.

Οι επιστήμονες αυτοί θεωρούν, πως η δαρβινική εξελικτική θεωρία, αν και εξηγεί τη δημιουργία νέων παραπλήσιων ειδών, δεν δύναται να εξηγήσει την προέλευση των οικογενειών και όλων των άλλων ανώτερων ταξινομικών κατηγοριών.
Η αμφισβήτηση τους είναι καθαρά επιστημονική και ούτε στο ελάχιστο φιλοσοφική ή θεολογική. Στο παρόν άρθρο παρατίθενται συνοπτικά μερικά από τα κύρια επιχειρήματα, που έχουν προβληθεί, ενάντια στη γενική ισχύ της δαρβινικής εξελικτικής θεωρίας. 
Ο αναγνώστης καλείται να διαπιστώσει ο ίδιος, ότι πρόκειται για επιστημονικά και όχι για θεολογικά επιχειρήματα.

(1) Το αρχείο των απολιθωμάτων
Ο Κάρολος Δαρβίνος, στο κλασικό του βιβλίο «Η προέλευση των ειδών» αναφέρει τα εξής [1]:
«Ο αριθμός των ενδιάμεσων ειδών, που έχουν υπάρξει στη γη, πρέπει να είναι πραγματικά τεράστιος. Γιατί, τότε κάθε γεωλογικός σχηματισμός και κάθε στρώμα δεν είναι γεμάτο με τέτοιους ενδιάμεσους κρίκους; Η γεωλογία, οπωσδήποτε, δεν αποκαλύπτει καμία τέτοια βαθμιαία οργανική αλυσίδα και αυτή, πιθανώς, είναι η προφανέστερη και σημαντικότερη αντίρρηση, που μπορεί να προβληθεί ενάντια στη θεωρία μου.»
Σήμερα, μετά από ενάμισο αιώνα εντατικής αναζήτησης ενδιάμεσων κρίκων, η εικόνα του αρχείου των απολιθωμάτων παραμένει η ίδια. Ένας από τους σπουδαιότερους εξελικτές παλαιοντολόγους της εποχής μας, ο StephenJ. Gould τη συνοψίζει ως εξής [2]:
«Η ιστορία των περισσότερων απολιθωμένων ειδών περιλαμβάνει δύο στοιχεία ιδιαίτερα ασύμβατα με τη βαθμιαία εξέλιξη:
1) Στάση: Τα περισσότερα είδη δεν παρουσιάζουν καμία κατευθυντική αλλαγή κατά την παρουσία τους στη γη. Εμφανίζονται στο αρχείο των απολιθωμάτων με την ίδια σχεδόν μορφή με την οποία εξαφανίζονται: η μορφολογική μεταβολή τους είναι συνήθως περιορισμένη και χωρίς ορισμένη κατεύθυνση.
 2) Ξαφνική εμφάνιση: Σε κάθε περιοχή, ένα είδος δεν εμφανίζεται σταδιακά, με συνεχή μορφολογική μεταβολή των προγόνων του. Εμφανίζεται ξαφνικά και πλήρως διαμορφωμένο.»
Η προαναφερθείσα εικόνα δεν μπορεί να αποδοθεί σε ανεπάρκεια του αρχείου των απολιθωμάτων. Πράγματι, από τις 178 οικογένειες των σύγχρονων σπονδυλωτών (εξαιρούνται τα πτηνά), οι 156 έχουν βρεθεί ως απολιθώματα (ποσοστό 88%) [3].

(2) Η βιολογική έκρηξη του Καμβρίου (cambrianexplosion)
Το σύνολο σχεδόν των φύλων (δηλ. των βασικών τύπων ζωντανών οργανισμών) εμφανίζεται ξαφνικά στο αρχείο των απολιθωμάτων, στα στρώματα της εποχής του Καμβρίου, χωρίς κανένα απολύτως ίχνος των απειράριθμων ενδιάμεσων κρίκων, οι οποίοι θα έπρεπε να συνδέουν όλους αυτούς τους ριζικά διαφορετικούς οργανισμούς μεταξύ τους. Ο ζωολόγος RichardDawkins, o πιο διάσημος ίσως υποστηρικτής της εξελικτικής θεωρίας αναφέρει σχετικά [4]:
«Τα γεωλογικά στρώματα του Καμβρίου ... είναι τα παλαιότερα στα οποία βρίσκουμε τα περισσότερα είδη ασπόνδυλων. Και βρίσκουμε πολλά από αυτά ήδη σε προχωρημένο στάδιο εξέλιξης, την πρώτη στιγμή που εμφανίζονται. Είναι σαν να έχουν φυτευτεί εκεί, χωρίς καμία εξελικτική ιστορία.»
Ο R. Lewin αναφέρει[5]: 
«Έχοντας περιγραφεί πρόσφατα ως «το πιο σημαντικό εξελικτικό γεγονός της ιστορίας των μεταζώων», η κάμβρια έκρηξη δημιούργησε σχεδόν όλους τους κύριους τύπους οργανισμών (φύλα), που έχουν υπάρξει, συμπεριλαμβανόμενων και πολλών άλλων, τα οποία αργότερα εξαφανίστηκαν. Σε σύγκριση με τα 30 περίπου υπάρχοντα φύλα, μερικοί εκτιμούν ότι η κάμβρια έκρηξη δημιούργησε μέχρι και 100.»
(3) Το φαινόμενο της μοριακής ισοαπόστασης (molecularequidistance)
H βιοχημική σύγκριση των ζωντανών οργανισμών (συγκρίσεις DNA, RNA, πρωτεϊνών) αποκάλυψε το καθολικό φαινόμενο της μοριακής ισοαπόστασης: Κάθε ζωντανός οργανισμός έχει σχεδόν την ίδια βιοχημική διαφορά από όλους τους οργανισμούς ενός οποιουδήποτε άλλου φύλου, τάξης, γένους κτλ. Επομένως, κανένας από τους οργανισμούς του συγκρινόμενου φύλου δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι βρίσκεται εξελικτικά κοντύτερα σε αυτόν. Το φαινόμενο αυτό είναι απόλυτα καθολικό και εμφανίζεται πάντα, ανεξάρτητα από την πρωτεΐνη ή το τμήμα DNA, RNA που χρησιμοποιείται για τη σύγκριση.
Σε γνωστό βιβλίο αναφοράς [6] παρέχονται τα αποτελέσματα μεγάλου αριθμού τέτοιων συγκρίσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε, ότι το ποσοστό διαφοράς της πρωτεΐνης cytochromeC2 ενός προκαρυωτικού οργανισμού (βακτηριδίου) από τις αντίστοιχες πρωτεΐνες ενός μεγάλου αριθμού απίστευτα διαφορετικών ευκαρυωτικών οργανισμών (θηλαστικών, ερπετών, πουλιών, αμφιβίων, εντόμων, ψαριών, φυτών και μονοκυτταρικών οργανισμών, όπως η μαγιά) είναι πάντα και με σχεδόν μαθηματική ακρίβεια το ίδιο. Συγκεκριμένα κυμαίνεται μόλις μεταξύ του 64% και του 69%. 
Βάσει της δαρβινικής θεωρίας, θα περίμενε κανείς ότι τα θηλαστικά θα διέφεραν από το βακτηρίδιο περισσότερο από ότι τα ψάρια και τα ψάρια περισσότερο από ότι η μαγιά. Ωστόσο, αυτό το οποίο πραγματικά προκύπτει, είναι ότι όλοι αυτοί οι οργανισμοί απέχουν βιοχημικά ακριβώς και με μαθηματική ακρίβεια την ίδια απόσταση από το βακτηρίδιο. 
Επομένως, κανένας οργανισμός δεν μπορεί να θεωρηθεί εξελικτικά ενδιάμεσος ανάμεσα στο βακτηρίδιο και τα θηλαστικά, κάτι που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών.

Επιπλέον, η απόλυτη καθολικότητα και η σχεδόν μαθηματική ακρίβεια του φαινομένου της μοριακής ισοαπόστασης αποκαλύπτει σε βιοχημικό επίπεδο μια κανονικότητα ανάλογη αυτής του περιοδικού πίνακα των στοιχείων.  Η κανονικότητα αυτή είναι αδύνατον να εξηγηθεί ικανοποιητικά από τους τυχαίους μηχανισμούς της δαρβινικής θεωρίας.

(4) Η μη ελαττώσιμη πολυπλοκότητα (irreduciblecomplexity)
Ένας βιολογικός μηχανισμός εμφανίζει μη ελαττώσιμη πολυπλοκότητα, όταν οποιαδήποτε απομείωση της πολυπλοκότητας του (δηλαδή οποιαδήποτε αφαίρεση ενός από τα στοιχεία που τον αποτελούν) οδηγεί σε πλήρη απώλεια της λειτουργικότητας του.
Ένα παράδειγμα βιολογικού μηχανισμού με μη ελαττώσιμη πολυπλοκότητα είναι το μαστίγιο των βακτηριδίων [7]. Το μαστίγιο είναι μια περιστροφική προπέλα, την οποία κάποια βακτηρίδια χρησιμοποιούν για τη μετακίνηση τους εντός υγρών. Αποτελείται από τα εξής (κύρια) στοιχεία: Το καθ΄αυτό μαστίγιο που περιστρέφεται εντός του νερού, έναν μοριακό κινητήρα που περιστρέφει το μαστίγιο, έναν αρθρωτό σύνδεσμο που συνδέει το μαστίγιο με τον κινητήρα και έναν στάτορα που κρατάει τον κινητήρα στη θέση του. Αν αφαιρέσουμε ένα οποιοδήποτε από τα ανωτέρω στοιχεία, ο μηχανισμός παύει εντελώς να λειτουργεί.
Ένας μηχανισμός που εμφανίζει μη ελαττώσιμη πολυπλοκότητα είναι αδύνατο να εξελιχθεί σταδιακά με δαρβινικό τρόπο (τυχαίες μεταλλάξεις - φυσική επιλογή). Πράγματι, οποιοδήποτε ενδιάμεσο στάδιο της εξέλιξης του μηχανισμού, ακόμα και αν προκύψει από τυχαίες μεταλλάξεις, δεν μπορεί να επιλεγεί από τη φυσική επιλογή, επειδή δεν έχει καμία λειτουργικότητα. Δηλαδή, στη συγκεκριμένη περίπτωση, το 50% του μαστιγίου δε βελτιώνει ούτε στο ελάχιστο την ικανότητα του βακτηριδίου να κολυμπάει και, επομένως, το μαστίγιο δεν μπορεί να εξελιχθεί σταδιακά, αλλά πρέπει να προκύψει σαν ολότητα από τις τυχαίες μεταλλάξεις (κάτι που είναι αστρονομικά απίθανο να συμβεί).
Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο μηχανισμός με τον οποίο το αίμα πήζει στις πληγές, αποτρέποντας τον θάνατο των οργανισμών από ακατάσχετη αιμορραγία. Ο μηχανισμός βασίζεται σε μια αλυσίδα σαράντα τεσσάρων διαδοχικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ πρωτεινών [8]. Η πήξη του αίματος επιτυγχάνεται μόνο στο τελευταίο 44ο βήμα, το οποίο για να συμβεί προϋποθέτει όλα τα 43 προηγούμενα. Ενδιάμεσοι οργανισμοί (εξελικτικοί κρίκοι) στους οποίους λείπει έστω και μία από τις 44 διαδοχικές αλληλεπιδράσεις δεν είναι δυνατόν να έχουν υπάρξει, επειδή η πρώτη πληγή θα τους προκαλούσε άμεσα θάνατο από ακατάσχετη αιμορραγία.
Η μη ελαττώσιμη πολυπλοκότητα δεν αποτελεί εξαίρεση, αλλά είναι γενικό φαινόμενο, που χαρακτηρίζει το σύνολο σχεδόν των σύνθετων βιολογικών μηχανισμών. Όπως μια μηχανή δεν μπορεί να λειτουργήσει, παρά μόνο αν το σύνολο των βασικών εξαρτημάτων της έχουν τοποθετηθεί και συνδεθεί μεταξύ τους, έτσι και οι σύνθετοι βιολογικοί μηχανισμοί δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσουν και να επιλεγούν από τη φυσική επιλογή, παρά μόνο αν συναρμολογηθούν στο σύνολο τους από μία και μοναδική υπεραστρονομικά τυχερή μακρομετάλλαξης.(5) Άμεσες παρατηρήσεις των δυνατοτήτων του δαρβινικού μηχανισμού
Συχνά λέγεται, ότι για να διαπιστωθούν εξελικτικές αλλαγές στα έμβια είδη απαιτείται να παρέλθουν εκατομμύρια χρόνια. Αυτό πιθανώς να ισχύει για τους ανώτερους πολυκυτταρικούς οργανισμούς, ωστόσο δεν ισχύει για τους ταχύτατα αναπαραγόμενους μονοκυτταρικούς οργανισμούς. 
Η μεγαλύτερη, μέχρι σήμερα, πειραματική εξελικτική μελέτη, πραγματοποιείται από τον καθηγητή RichardLenski του πανεπιστημίου του Μίτσιγκαν [9]. Κατά το υπόψη πείραμα, μελετάται, άμεσα και εργαστηριακά, η εξέλιξη του βακτηριδίου E.coli. Μέχρι σήμερα, στους δοκιμαστικούς σωλήνες του Lenski έχουν γεννηθεί και πεθάνει περίπου 10^13 βακτηρίδια, αριθμός μεγαλύτερος από τον συνολικό αριθμό των χιμπαντζήδων και των ανθρώπων που έχουν υπάρξει στην εξελικτική γραμμή που οδηγεί από τον χιμπαντζή στον άνθρωπο. Επομένως, η επίδραση του δαρβινικού μηχανισμού στην εξέλιξη του E.coli, κατά το υπόψη πείραμα, θα πρέπει να είναι ανάλογη με την επίδραση του στην εξέλιξη του ανθρώπου.
Η πειραματικώς παρατηρηθείσα εξέλιξη του E.coli, δεν οδήγησε στην εμφάνιση ούτε μίας νέας σύνδεσης μεταξύ πρωτεϊνών (κάτι που είναι η βάση για τη δημιουργία νέων βιοχημικών λειτουργιών). Το βακτηρίδιο απλώς πέτυχε να μειώσει την κατανάλωση ενέργειας του, χάνοντας την ικανότητα του να κατασκευάζει κάποιες από τις δομικές μονάδες του RNA, που υπό τις συνθήκες του πειράματος δεν του χρειάζονταν.
Μάλιστα, ούτε το μικρόβιο της ελονοσίας P. falciparum, στο οποίο, κάθε χρόνο, γεννιούνται περίπου 10^20 άτομα έχει επιτύχει κατά τις τελευταίες δεκαετίες (που η εξέλιξη του παρατηρείται βιοχημικά) να δημιουργήσει κάποια νέα σύνδεση μεταξύ πρωτεϊνών. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι ο αριθμός των θηλαστικών που έχουν υπάρξει στην ιστορία της γης είναι μικρότερος από 10^20.
(6) Η προέλευση της ζωής και η πολυπλοκότητα του κυττάρου
Στην εποχή του Δαρβίνου, το κύτταρο, η απλούστερη μορφή ζωής, θεωρούνταν κάτι τόσο απλό, όσο «ένας μικρός βόλος από άνθρακα» [10]. Ωστόσο, τον 20ο αιώνα, η ανακάλυψη του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου και η πρόοδος της μοριακής βιολογίας έδειξαν, ότι ανάμεσα στην πολυπλοκότερη μορφή άβιας ύλης (κρύσταλλοι) και στην απλούστερη μορφή έμβιας ύλης (βακτηριδιακά κύτταρα) υπάρχει ένα ασύλληπτο χάσμα.
Για να δώσει μια εικόνα αυτού του χάσματος, ένας από τους μεγαλύτερους επιστήμονες του 20ου αιώνα, ο Sir Fred Hoyle έκανε μια εκτίμηση της πιθανότητας να προκύψει το πιο απλό γνωστό βακτηρίδιο από μια υποτιθέμενη «προβιοτική σούπα» [11]. Το πιο απλό γνωστό βακτηρίδιο έχει δυνατότητα κωδικοποίησης περίπου 2000 πρωτεϊνών, με μέσο μήκος περί τα 300 αμινοξέα η κάθε μία. Μια αισιόδοξη εκτίμηση της πιθανότητας τυχαίας συναρμολόγησης μιας μέσης πρωτεΐνης είναι 1 στα 10^20. Επομένως, η πιθανότητα τυχαίας συναρμολόγησης και των 2000 πρωτεϊνών του απλούστατου βακτηριδίου θα πρέπει να είναι 1 στα (10^20)^2000 = 10^40000. Πρόκειται για πιθανότητα τόσο μικρή, ώστε η τυχαία προέλευση της ζωής θα φαινόταν εντελώς αδύνατη, ακόμα και αν όλο το σύμπαν ήταν γεμάτο με «προβιοτική σούπα».
Ένας από τους διακεκριμένους επιστήμονες, που ασχολούνται με την έρευνα στον τομέα της προέλευσης της ζωής, ο KlausDose, συνοψίζει ως εξής την τρέχουσα κατάσταση της έρευνας στον χώρο του [12]:
«Πάνω από 30 χρόνια πειραματισμού σε σχέση με την προέλευση της ζωής, στους τομείς της χημικής και μοριακής εξέλιξης, έχουν οδηγήσει μάλλον σε μια καλύτερη αντίληψη του τεραστίου μεγέθους του προβλήματος, παρά στη λύση του. Σήμερα, όλες οι συζητήσεις επί γενικών θεωριών και όλα τα πειράματα καταλήγουν σε αδιέξοδο ή σε μια ομολογία άγνοιας».
Η σύγχρονη μοριακή βιολογία έχει αποδείξει, ότι το κύτταρο, η απλούστερη μορφή ζωής, είναι ένα αυτόματο υπερ-εργοστάσιο, ασύλληπτα πολυπλοκότερο από τα πιο σύνθετα τεχνολογικά επιτεύγματα του ανθρώπου.
Για να αποκτήσουμε μια εικόνα της πολυπλοκότητας του κυττάρου [13] θα πρέπει να το μεγεθύνουμε ένα δισεκατομμύριο φορές, έτσι ώστε κάθε δομική του μονάδα (δηλ. κάθε άτομο) να έχει το προσιτό στον άνθρωπο μέγεθος μιας μπάλας του τένις. Σε αυτή τη μεγέθυνση, το κύτταρο θα μας φαινόταν σαν μια σφαίρα με διάμετρο 20 χιλιόμετρα, αρκετά μεγάλη, ώστε να χωράει 700 πόλεις σαν το Λονδίνο. Στην εξωτερική επιφάνεια της σφαίρας θα βλέπαμε τα εκατομμύρια ανοίγματα της κυτταρικής μεμβράνης, τα οποία επιλεκτικά ανοίγουν και κλείνουν σαν πόρτες τράπεζας, επιτρέποντας ελεγχόμενη ροή υλικών από και προς το κύτταρο. Στο εσωτερικό του κυττάρου θα βλέπαμε έναν τεράστιο αριθμό εργοστασίων (οργανίδια), τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με εκατομμύρια διαδρόμους και αγωγούς, που διακλαδίζονται, επιτρέποντας την κίνηση των μορίων στο εσωτερικό του κυττάρου. 
Ο πυρήνας του κυττάρου θα έμοιαζε με μια τεράστια κεντρική τράπεζα πληροφοριών, με διάμετρο ενός χιλιομέτρου. Στο εσωτερικό της θα βλέπαμε τις αλυσίδες του DNA, οι οποίες περιέχουν, γραμμένες με τη μορφή κώδικα, όλες τις πληροφορίες για την κατασκευή και τη λειτουργία του κυττάρου. Θα βλέπαμε πολύπλοκες μοριακές μηχανές (mRNA), οι οποίες αντιγράφουν με αυτόματο μηχανισμό την απαιτούμενη, κάθε φορά, πληροφορία και στη συνέχεια βγαίνουν από την τράπεζα πληροφοριών και πηγαίνουν στα εργοστάσια κατασκευής πρωτεϊνών (ριβοσώματα).
Εκεί τα εργοστάσια και οι μηχανές τους (πρωτεΐνες), με αυτόματο μηχανισμό, αντίστοιχο ενός εργοστασίου συναρμολόγησης, διαβάζουν την πληροφορία που περιέχεται στο mRNA και με βάση αυτήν κατασκευάζουν περίπλοκες μοριακές μηχανές (πρωτεΐνες), από τις οποίες είναι φτιαγμένο το κύτταρο και με τις οποίες επιτελούνται όλες οι βιοχημικές του λειτουργίες. Κάθε τέτοια μοριακή μηχανή θα βλέπαμε να αποτελείται από 3000 περίπου άτομα, διατεταγμένα με γεωμετρική ακρίβεια σε ένα τρισδιάστατο σύμπλεγμα. Τις μηχανές αυτές θα τις βλέπαμε να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και να ενώνονται σε αμέτρητους συνδυασμούς, δημιουργώντας απειράριθμες άλλες πολυπλοκότερες μηχανές με διαφορετική λειτουργία η καθεμιά, οι οποίες και πάλι θα βλέπαμε να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, επιτελώντας τις ποικίλες βιοχημικές λειτουργίες του κυττάρου. 
Στο εσωτερικό του κυττάρου θα διακρίναμε κατασκευές, εργοστάσια και μηχανήματα με γνώριμες, από τη σύγχρονη τεχνολογία, λειτουργίες, όπως εργοστάσια μετατροπής της ηλιακής ενέργειας σε χημική (χλωροπλάστες), εργοστάσια παραγωγής ενέργειας με τη μορφή ATP (μιτοχόνδρια), φυσαλίδες (vesicles) οι οποίες σαν φορτηγά αποθηκεύουν και μεταφέρουν πρωτεΐνες, σιδηροδρομικούς σταθμούς (συσκευές Golgi), που συσκευάζουν, τοποθετούν ετικέτες προορισμού και αποστέλλουν τις πρωτεΐνες σε διάφορα σημεία του κυττάρου, ένα τεράστιο μεταλλικό δικτύωμα (σκελετός του κυττάρου), το οποίο στηρίζει στατικά το κύτταρο, αλλά και επιτρέπει την κυκλοφορία εντός αυτού με τη μορφή δικτύου δρόμων, καθώς και εργοστάσια απόθεσης και ανακύκλωσης απορριμμάτων (λυσοσώματα).
Αν μελλοντικά βρούμε τρόπο να κατασκευάσουμε τεχνητά ένα κύτταρο, τοποθετώντας στη θέση τους τα διάφορα άτομα από τα οποία αποτελείται, ακόμα και αν θα χρειαζόμαστε μόνο ένα λεπτό για να τοποθετήσουμε στη θέση του ένα άτομο, για την κατασκευή ενός και μόνου κυττάρου, θα χρειαζόμασταν 50 εκατομμύρια χρόνια. Ωστόσο, το ίδιο το κύτταρο μπορεί (αναπαραγόμενο) να ανακατασκευάσει πλήρως τη δομή του μέσα σε λίγες ώρες. 
Η ικανότητα του DNA να αποθηκεύει πληροφορία είναι ασύλληπτα μεγαλύτερη από όλα τα σύγχρονα επιτεύγματα στο χώρο της μικροτεχνολογίας. Συγκεκριμένα, η πληροφορία που απαιτείται για την ανακατασκευή όλων των έμβιων ειδών, που έχουν υπάρξει στη γη (περίπου ένα δισεκατομμύριο είδη), θα μπορούσε να χωρέσει σε ένα κουταλάκι του τσαγιού και θα υπήρχε ακόμη χώρος για να αποθηκευτεί η πληροφορία όλων των βιβλίων που γράφτηκαν ποτέ [14].
Από πλευράς μικροτεχνολογίας, το κύτταρο περιέχει μέχρι και 100 χιλιάδες διαφορετικούς μηχανισμούς (πρωτεΐνες) σε έναν χώρο μόλις 4000 cμ, δηλαδή δέκα τρισεκατομμύρια φορές μικρότερο από τον όγκο άλλων ανθρώπινων θαυμάτων της μικροτεχνολογίας, τα οποία περιέχουν αντίστοιχο αριθμό μηχανισμών [15].
Από πλευράς αυτοματισμού, η ανθρώπινη τεχνολογία έχει δημιουργήσει μόνο πολύ απλά απολύτως αυτόματα μηχανήματα. Σε αντίθεση με τα ψευδο - αυτόματα ανθρώπινα εργοστάσια συναρμολόγησης, στα οποία συνεχώς εφαρμόζεται εξωτερικός - ανθρώπινος έλεγχος, το αχανής πολυπλοκότητας κύτταρο, λειτουργεί εντελώς αυτόματα, δηλαδή λειτουργεί αποκλειστικά βάσει των φυσικών - χημικών επιδράσεων που συμβαίνουν μεταξύ των μορίων του.
Τέλος, το κύτταρο έχει μια ικανότητα, την οποία η ανθρώπινη τεχνολογία δεν έχει ακόμα επιτύχει, ούτε καν στην πιο απλή μορφή της: Έχει την ικανότητα να αναπαράγεται, συναρμολογώντας πλήρως και εντελώς αυτόματα όλο το αχανές οικοδόμημα του, μέσα σε λίγες ώρες.

(7) Η πολυπλοκότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου
Το κύτταρο, αν και ασύλληπτα περίπλοκο για τα δεδομένα της ανθρώπινης τεχνολογίας, δεν είναι παρά το απλούστερο κομμάτι του βιολογικού κόσμου, ο οποίος περιλαμβάνει πολυκυτταρικούς οργανισμούς, όπως ο άνθρωπος, ο οποίος βασίζει την ύπαρξη του στη συνεργασία δεκάδων τρισεκατομμυρίων κυττάρων.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται [16] από δέκα δισεκατομμύρια νευρωνικά κύτταρα. Καθένα από αυτά συνδέεται, μέσω ινών, με δεκάδες χιλιάδες άλλα νευρωνικά κύτταρα. Έτσι, ο συνολικός αριθμός συνδέσεων μεταξύ νευρωνικών κυττάρων του ανθρώπινου εγκεφάλου φθάνει το ένα τετράκις εκατομμύριο.
Όμως, παρά το ότι οι συνδέσεις είναι τόσο πολλές, δεν δημιουργούν ένα τυχαίο συσσωμάτωμα, αλλά ένα υψηλής οργάνωσης δίκτυο, στο οποίο μεγάλο ποσοστό ινών ακολουθεί την ατομική του, ειδικά καθορισμένη διαδρομή διαμέσω του εγκεφάλου.
Λαμβάνοντας υπόψιν, ότι το οδικό δίκτυο της γης περιλαμβάνει περίπου ένα δισεκατομμύριο οδικές συνδέσεις, προκύπτει ότι το νευρωνικό δίκτυο του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι ένα εκατομμύριο φορές περιπλοκότερο από το οδικό δίκτυο της γης, αν και περιορίζεται σε όγκο λίγων εκατοντάδων κυβικών εκατοστών.
Αν και πολύ απέχουμε από το να μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τη λειτουργία, όχι του εγκεφάλου, αλλά ακόμα και ενός απλού κυτταρικού οργανιδίου, ωστόσο, διαισθητικά, ανέκαθεν μπορούσαμε να αντιληφθούμε την πολυπλοκότητα που απαιτείται να έχει ένα όργανο, ικανό να παράγει την ανθρώπινη σκέψη.
Η σύγχρονη βιολογία απλά διαπιστώνει την πολυπλοκότητα αυτή. 

Παπισμός κατά τον Γ. Ιουστίνο Πόποβιτς (β)

Ούτως, αδελφοί μου, ανέστη ως βρυκόλαξ εις τας ημέρας μας η σατανική Ρώμη, εκείνη η Ρώμη, προ του μεγάλου Κωνσταντίνου, η οποία εδίωκε με πυρ και μάχαιραν τους Χριστιανούς και ημπόδιζε τον Χριστόν να εισέλθη εις την Ευρώπην.

Νικόλαος Ζήσης

 ΠΑΠΑΣ ΚΑΙ ΠΑΠΙΣΜΟΣ
κατά τον Γέροντα Ιουστίνο Πόποβιτς

       Να ήστε έτοιμοι εις μαρτύριον δια τον Χριστόν εκ μέρους της Λευκής Δαιμονίας  (= Ευρώπης).

---

        Ο πατήρ Ιουστίνος Πόποβιτς, γεννήθηκε το 1894. Το 1916, σε ηλικία 22 ετών, έλαβε το Μοναχικό Σχήμα. Σπούδασε την Θεολογία στην Σερβία και στην Ρωσία και ανεκηρύχθη διδάκτωρ της Θεολογίας από την Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1926. Το 1935 εξελέγη υφηγητής και αργότερα καθηγητής της Δογματικής στην Θεολογική Σχολή του Βελιγραδίου, όπου παρέμεινε μέχρι το 1945, όταν το κομμουνιστικό καθεστώς τον εξεδίωξε. Έ­κτοτε και μέχρι του θανάτου του (1979), αποσύρθηκε ως πνευματικός στην Ιερά Μονή Αρχαγγέλων στο Τσέλιε, όπου συνέχισε το πνευματικό και συγγραφικό του έργο, αποτελώντας, όπως λέγει ο Καθηγητής Ιωάννης Καρμίρης, την «κεκρυμμένην συνείδησιν της Σερβικής Εκκλησίας, αλλά και της μαρτυρικής Ορθοδοξίας εν γένει»¹. Όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά ο πατήρ Θεόκλητος Διονυσιάτης παρουσιάζοντας ένα από τα έργα του Γέροντος Ιουστίνου, «πρέπει να ίδωμεν τον π. Ιουστίνον όχι ως δογματικόν διδάσκαλον μόνον, αλλά και ως όσιον και ως προφήτην, διότι ζη μέσα εις το φως του Θεού την τραγωδίαν των ανθρώπων, προς τους οποίους εξαγγέλει την μοναδικότητα του Θεανθρώπου, την μοναδικότητα της Εκκλησίας και την εκτροπήν του Ευρωπαίου ανθρώπου από της Αληθείας... Ό,τι αρνείται ο π. Ιουστίνος, το αρνείται με θετικόν τρόπον, διότι πιστεύει ακρα­δάντως, ότι η Εκκλησία κατέχει εντός της την δυνατότητα ικανοποιήσεως όλων των αιτημάτων του ανθρώπου και των εφέσεών του και μάλιστα εις ασυγκρίτως μεγαλύτερον βαθμόν, απ' ό,τι αυτός δύναται να επιθυμήση»².

        Οι εμπειρίες των Σέρβων Ορθοδόξων από την συνοίκησή τους με λαούς οι οποίοι είχαν προσχωρήσει στον παπισμό (Αυστριακούς, Ούγγρους, Κροάτες, Σλοβένους), φαίνεται πως υπήρξαν αφορμή για βαθεία ανάλυση εκ μέρους των Σέρβων θεολόγων του είδους ανθρώπου που διαμορφώνει ο ευρωπαϊκός ουμανισμός³ και το αποκορύφωμά του, ο Παπισμός⁴. Παρόμοιες εμπειρίες, άλλωστε, ήταν αυτές οι οποίες συνετέλεσαν στο να γνωρίσουν και οι Έλληνες Ορθόδοξοι την χριστιανική «αγάπη» και «δικαιοσύνη» των Φραγκο-Σαξώνων, στην πρόσφατη σταυροφορία και κατοχή του σερβικού Κοσσυφοπεδίου.

        Τα λόγια του Γέροντος Ιουστίνου δεν εκφράζουν βέβαια απαρέσκεια προς ανθρώπους, ούτε καν προς τους εχθρούς του έθνους του^. όπως λέγει ο ίδιος, η ταύτιση αμαρτίας και αμαρτωλού είναι εφεύρημα του ουμανισμού και όχι διδασκαλία του Ευαγγελίου. Στα έργα του ο Παπισμός, όπως και ολόκληρος ο ευρωπαϊκός ουμανισμός, κρίνεται εν συγκρίσει και κατ' αντιπαράθεση προς τον Θεανθρωπισμό ή Θεανθρωποκεντρισμό της Εκκλησίας. Οι λόγοι του κρίνουν τον Παπισμό ως παναίρεση και παναμαρτία, καταρρίπτοντας την αντίληψη πως ο Ρωμαιοκαθολικισμός διατηρεί την συγγενέστερη προς την Ορθοδοξία πίστη. Η ανατομία του σώματος του ευρωπαϊκού πολιτισμού εκ μέρους του Γέροντος Ιουστίνου, η οποία ως εκ της καταστάσεως του πολιτισμού αυτού αποτελεί μάλλον νεκροψία, απαιτεί βεβαίως εμβριθέστερη μελέτη και ανάλυση. Η παρούσα μελέτη, δυστυχώς αδικεί το ύφος και το ύψος της θεολογίας του Σέρβου ασκητού, διότι επιδιώκει να παρουσιάσει απλώς τις απόψεις του για τον κυριώτερο πνευματικό καρπό της ευρωπαϊκής περί Θεού, ανθρώπου και κόσμου αντιλήψεως, δηλ. τον Παπισμό. Ελπίζουμε, ωστόσο, πως έστω και αυτή η μερική γνώση της εκκλησιαστικής περί ουμανισμού αντιλήψεως, όπως αυτή εκφράζεται άριστα από τον Γέροντα Ιουστίνο, θα αποτελέσει για πολλούς αφορμή μελέτης των έργων του Γέροντος και θα διευρύνει την προοπτική με την οποία πρέπει ο Ορθόδοξος Χριστιανός να αντιμετωπίζει τον δυτικό πολιτισμό εν γένει, την αντίδραση κατά του οποίου προσπαθούν να μονοπωλήσουν, προς ίδιον όφελος, ιδεολογίες που έχουν και αυτές τις ρίζες τους στην άθεη Δύση, όπως ο μαρξισμός και ο αναρχισμός.

1. Η επιβίωση του Αρειανισμού⁵

       Ο κόσμος μας, και ιδιαίτερα ο άνθρωπος, χαρακτηρίζεται από ένα διαρκή αγώνα ανάμεσα σε δύο μυστήρια: το μυστήριο του καλού και το μυστήριο του κακού. Το μυστήριο του κακού είναι έντεχνα ελκυστικό^. γοητεύει τον άνθρωπο μέχρι έρωτος, και ο άνθρωπος προσφέρει τον εαυτό του ως θυσία ολοκαυτώματος στην φοβερή αυτή του αγάπη. Αντιθέτως το μυστήριο του καλού είναι ταπεινό και πράο, αντικείμενο λοιδορίας και εμπτυσμών, γι' αυτό και είναι λιγότεροι οι εραστές του μυστηρίου του καλού απ' αυτούς του μυστηρίου του κακού. Εναντίον του μικρού καλού αντιτάσσεται μικρό κακό και εναντίον μεγάλου καλού, μεγάλο κακό. Έτσι, εναντίον του Θεού του καλού, του Ιησού Χριστού, εξέρχεται ο ίδιος ο Σατανάς⁶. Κύριος σκοπός του Σατανά και όλης της στρατιάς του εναντίον του Χριστού, είναι να εκσαρκώσει τον Θεάνθρωπο, να δείξει ότι ο Χριστός δεν είναι Θεός, αλλ' ένας απλούς και αδύνατος άνθρωπος. Ο Σατανάς πολέμησε την Εκκλησία έξωθεν με τους διωγμούς, αλλά και εσωτερικά με πιο φοβερό τρόπο, διά του Αρείου. Ο Σατανάς, αφού εξήλθε από τον θεοκτόνο Ιούδα, εισήλθε στον Άρειο, διά του οποίου ενήργησε πιο ολοκληρωτικά από οποτεδήποτε άλλοτε⁷.

       Ο Αρειανισμός από την μεταφυσική του πλευρά ριζώνει στον σατανισμό και από την ψυχολογική του πλευρά στον ορθολογισμό. Οι αρειανοί αντικατέστησαν τους χριστιανικούς νόμους του Αγίου Πνεύματος με τις ορθολογιστικές κατηγορίες της λογικής του Αριστοτέλους^. προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την Αγία Γραφή «κατά τον ίδιον νουν» και έφθα­σαν να μετρούν την φύση του Χριστού με βάση την δική τους φύση, γι' αυτό και κατεβίβασαν τον Χριστό στο επίπεδο των κτισμά­των⁸. Ο Αρειανισμός, θέλοντας να εκλογικεύσει τον Χριστό, εξέπεσε σε αίρεση^. έχοντας σμικρύνει τον Θεάνθρωπο Χριστό στα επίπεδα ενός ημιθέου, έγινε αναστημένος παγανισμός⁹. Η σκέψη του Αρειανισμού, η οποία αρνείται την θεότητα του Χριστού, είναι τόσο σατανική, ώστε πρέπει να έχει την αρχή της στον νου του Σατανά^. αν σε κάθε αίρεση υπάρχει κάτι το διαβολικό, η αίρεση του Αρείου είναι ολόκληρη εκ του Διαβόλου και ολόκληρη εν τω Διαβόλω¹⁰. Η καθολική πίστη και διδασκαλία της Εκκλησίας εκφρά­σθηκε ιδιαίτερα στην ισχυρή λέξη ομοούσιος¹¹. «Δοκίμασε την πίστιν σου και έλεγξέ την με το Σύμβολον της πίστεως... Εάν απορρίπτης το ομοούσιον δεν είσαι του Χριστού, είσαι του Αντιχρίστου, είσαι του Ιούδα, διότι η Εκκλησία ονομάζει τον Άρειον "δεύτερον Ιούδα"»¹².

        Ο Αρειανισμός δεν έχει ακόμη ταφεί^. είναι σήμερα της μόδας και έχει διαχυθεί σαν ψυχή στο σώμα της σύγχρονης Ευρώπης^. στην κουλτούρα της Ευρώπης, στην φιλοσοφία, στην επιστήμη, στον πολιτισμό και εν μέρει στην θρησκεία της, υπάρχει κρυμμένος ο Αρειανισμός^. παντού ο Χριστός συστηματικά καταβιβάζεται σε απλό άνθρωπο. «Πόθεν τόσος αρειανισμός σήμερον;» διερωτάται ο Γέρων Ιουστίνος^. «Ο άνθρωπος έγινε σήμερον το μέτρον των πάντων, μέτρον όλων των ορατών και αοράτων όντων και πραγμάτων. Μετρών με τον εαυτόν του τα πάντα ο ευρωπαϊκός άνθρωπος απορρίπτει παν ό,τι είναι ευρύτερον από τον άνθρωπον, μεγαλύτερον από τον άνθρωπον, απειρότερον από τον άνθρωπον. Το στενόν του μέτρον στενεύει τον Θεάνθρωπον εις άνθρωπον»¹³.

        Η σύγχρονη ευρωπαϊκή σχετικοκρατία¹⁴ ακολουθεί τον Αρειανισμό^. ο μεταφυσικός σχετικισμός γέννησε και τον ηθικό σχετικισμό. Δεν υπάρχει τίποτε το απόλυτο ούτε υπεράνω του κόσμου ή του ανθρώπου, ούτε στον κόσμο ή στον άνθρωπο, ούτε γύρω από τον κόσμο ή τον άνθρωπο¹⁵. Όλοι οι ευρωπαϊκοί ανθρωπισμοί, από τον φετιχιστικό μέχρι και τον παπικό, βασίζονται στον άνθρωπο. Κάθε ουμανισμός στην οντολογία του δεν είναι τίποτε άλλο παρά χομινισμός. Ο άνθρωπος είναι η ανώτατη αξία, η παναξία, το ύψιστο κριτήριο^. «μέτρον πάντων άνθρωπος»¹⁶. Όλοι οι ουμανισμοί, οι προ της Αναγεννήσεως και οι μετά την Αναγέννηση, οι προτεσταντικοί, φιλοσοφικοί, θρησκευτικοί, κοινωνικοί, επιστημονικοί, πολιτιστικοί και πολιτικοί επιδιώκουν εν γνώσει ή εν αγνοία ένα πράγμα: να αντικαταστήσουν την ζωή κατά Θεάνθρωπον με την ζωή κατ' άνθρωπον¹⁷. Ο φανερός ή κρυφός πόθος πολλών από τους δημιουργούς του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από τον Θεό¹⁸. Η ουσία της πρώτης πτώσης του ανθρώπου συνίσταται ακριβώς στο ότι ο άνθρωπος επαναστάτησε εναντίον της θεοειδούς οργανώσεως του «είναι», της υπάρξεώς του, και στο ότι παρέμεινε στην καθαρώς ανθρώπινη φύση, τον «χομινισμό» του. Εκδίωξε τον Θεό από τον εαυτό του, την συνείδησή του και την θέλησή του, δεν κατόρθωσε, όμως, να αποβάλει τα θεοειδή ιδιώματα του πνεύματός του, τα οποία εμφανίζονται ως πόθος για άπειρη πρόοδο, άπειρη γνώση, άπειρη τελειοποίηση, άπειρη ύπαρξη. Με όλες αυτές τις ουμανιστικές νοσταλγίες ο άνθρωπος τείνει πάλι προς το θεοειδές που έχασε και ουσιαστικά κραυγάζει για την αναγκαιότητα του Θεανθρώπου¹⁹.

        Όμως ο ουμανιστικός ανθρωποκεντρισμός είναι στην ουσία Διαβολοκεντρισμός, διότι επιδιώκει ό,τι και ο Διάβολος: να αποθεανθρωπή­σει και να αθεώσει τον άνθρωπο. Ο ουμανιστής άνθρωπος καθίσταται όμοιος προς τον Διάβολο: και οι δύο θέλουν να ανήκουν μόνο στον εαυτό τους, να είναι μόνο στον εαυτό τους και για τον εαυτό τους^. μεταφέρονται έτσι στο βα­σίλειο του «δευτέρου θανάτου»²⁰, όπου δεν υπάρχει ούτε Θεός, ούτε κάτι θεϊκό²¹. Σε τελευταία ανάλυση όλοι οι ουμανισμοί εξοντώνουν τον αμαρτωλό μαζί με την αμαρτία του, διότι δεν θέλουν τον Θεάνθρωπο, ο οποίος είναι η μόνη σωτηρία του ανθρώπου από την αμαρτία, τον θάνατο και τον Διάβολο^. όποιος δεν είναι υπέρ του Θεανθρώπου είναι και κατά του ανθρώπου και δολοφόνος του ανθρώπου. Ταυτόχρονα είναι και αυτόχειρας, διότι παραδίδει την ψυχή του στην πλήρη εξουσία της αμαρτίας, του θανάτου και του Διαβόλου επιφέροντας στον εαυτό του την αιώνια κόλαση²².

        Έξω από τον Θεάνθρωπο ο άνθρωπος χάνει την κεφαλή του,  αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του, τον αιώνιο, τον αθάνατο, τον θεοειδή εαυτό του. «Εκτός του Θεανθρώπου δεν υπάρχει άνθρωπος, αλλά πάντοτε υπάνθρωπος ή ημιάνθρωπος ή μη άνθρωπος»²³. Ο άνθρωπος είναι μεγάλος μόνον δια του Θεού και εν τω Θεώ^. αυτό είναι η θεμελιώδης αρχή του θεανθρωπίνου πολιτισμού. «Χωρίς τον Θεόν ο άνθρωπος δεν είναι παρά εβδομήκοντα κιλά αιμοφύρτου ύλης»²⁴. Μαραμένος, υπανάπτυκτος, αντικειμενοποιημένος, εκφυλισμένος, ο άνθρωπος του ουμανισμού είχε απόλυτο δίκαιο, όταν ανακοίνωσε με τους σοφούς του ότι έγινε από τον πίθηκο^. αφού εξισώθηκε με τα ζώα στην καταγωγή, γιατί να μην εξισωθεί και στην ηθική²⁵; Καταφανώς ο ευρωπαίος άνθρωπος δεν είναι θεός, αλλά δούλος της ύλης^. ο αυτοαποκαλούμενος θεός προσκυνεί δουλικώς τα πράγματα, τα είδωλα που μόνος του δημιούργησε, πουθενά δε δεν προσκυνούνται τόσο δουλικώς τα πράγματα, όσο στην Ευρώπη. Η προσκύνηση αυτή είναι της χειρότερης μορφής, διότι αποτελεί προσκύνηση χώματος^. «Πέστε μου, δεν προσκυνεί άρα γε ο άνθρωπος χώμα, όταν εγωιστικώς αγαπά το γήινον χοϊκόν σώμα του και επιμόνως ισχυρίζεται: σαρξ ειμι και μόνον σαρξ;». Κύριο χαρακτηριστικό του ευρωπαίου ανθρώπου είναι η λαιμαργία του ως προς τα πράγματα^. η φετιχιστική μεταφυσική του εκδηλώνεται δια της φετιχιστικής του ηθικής. Όπως στον ειδωλολατρικό φετιχισμό κύριο χαρακτηριστικό είναι η ανθρωποφαγία, έτσι και στον ευρωπαϊκό φετιχισμό: η ζωή είναι σφαγείο στο οποίο ο ισχυρότερος έχει δικαίωμα να σφάξει τον ασθενέστερο²⁶.

       Η σχετικοκρατία της φιλοσοφίας ήταν αδύνατο να μην οδηγήσει σε σχετικοκρατία στην ηθική, η οποία υπήρξε με την σειρά της μητέρα του αναρχισμού και του μηδενισμού^. αυτή η ιδεολογική φθορά του ιδεολογικού αναρχισμού και μηδενισμού, ήταν φυσικό να εκδηλωθεί στον πρακτικό αναρχισμό και μηδενισμό, μάρτυρες του οποίου υπήρξαν οι δύο παγκόσμιοι, «εις την πραγματικότητα ευρωπαϊκοί, πόλεμοι»²⁷. Στους βωμούς της νέας ειδωλολατρίας τα τέρατα της Αποκαλύψεως του ευρωπαϊκού πολιτισμού επιτελούν πρωτοφανή στην ιστορία σφαγή μυριάδων ανθρωπίνων ψυχών δια των χειρών των διανοουμένων των λαών και της ανθρωπιστικής αγωγής τους. «Ορθώς έλεγεν ο Α. Ζίντ, ότι το Νταχάου και άλλα στρατόπεδα συγκεντρώσεως είναι βωμοί, τους οποίους ανήγειραν και εις τους οποίους ιερουργούν οι διανοούμενοι της Ευρώπης με θρησκείαν τον πολυθρύλητον ανθρωπισμόν των»²⁸.

        Ποια είναι όμως, τέλος πάντων, η σχέση του Παπισμού με τον Αρειανισμό και την μετεξέλιξή του στον νεώτερο ευρωπαϊκό ανθρωπισμό (ουμανισμό);

2. Η πτώση του πάπα

       Ο Ρωμαιοκαθολικισμός εγκαταλείποντας την καθολική της Εκκλησίας πίστη, αυτομόλησε στην αρεια­νική μεθοδολογία²⁹. Έτσι στην Δύση υπήρξε μία βαθμιαία μετατροπή του Χριστιανισμού σε ουμανισμό^. για πολύ καιρό και με επιμονή στένευαν τον Θεάνθρωπο και στο τέλος τον σμίκρυναν σε άνθρωπο: στον αλάθητο άνθρωπο της Ρώμης και τον όχι λιγώτερο αλάθητο άνθρωπο του Βερολίνου. Εμφανίσθηκε έτσι ο δυτικός χριστιανικο-ουμανιστικός μαξιμαλισμός (ο Παπισμός), ο οποίος από τον Χριστό αφαιρεί τα πάντα, και ο δυτικός χριστιανικο-ουμανιστικός μινιμαλισμός (ο Προτεσταντισμός), ο οποίος από τον Χριστό ζητεί το ελάχιστο, συχνά δε και τίποτε. Με τον περιορισμό του στον άνθρωπο μετεβλήθη ο δυτικός Χριστιανισμός σε ουμανισμό. Η αντικατάσταση του Θεανθρώπου από τον άνθρωπο είχε ως συνέπεια την αντικατάσταση της θεανθρώπινης από την ανθρώπινη μεθοδολογία: στον σχολαστικισμό³⁰  επικρατεί η αριστοτελική φιλοσοφία, στην ηθική επικρατεί η Ιερά Εξέταση³¹  και η καζουϊστική ηθική³², στις διεθνείς σχέσεις το παπικό κράτος και στην κοινωνία ο ατομισμός ως κοινωνική αρχή. Στον χαρακτήρα αυτό του δυτικού Χριστιανισμού έχουν τις ρίζες τους η αστική κοινωνία (η επιβολή του ατόμου ως μονάδος) και ο ουμανιστικός κοινωνισμός (η βιαία επιβολή του εγωιστικού ατόμου ως ομάδος)³³. Η δυτική κοινωνία, έχοντας αυτές τις ρίζες, δεν είναι τίποτε άλλο παρά οργανωμένη ικανοποίηση των ατομικών συμφερόντων, δηλαδή νομιμοποιημένη τέρψη του ανθρώπινου εγωισμού³⁴.

        Η Αναγέννηση είχε πλημμυρίσει τις καρδιές των Ευρωπαίων, οι οποίοι είχαν μαραθεί από τον Βατικανισμό, με ελπίδα. Ο βρυκολακικός σχολαστικισμός στη φιλοσοφία και ο ανθρωποφάγος ιησουϊτισμός στην ηθική είχαν απομυζήσει από τον ευρωπαίο άνθρωπο τις ζωτικές του δυνάμεις. Η ανακαίνιση του Ευρωπαίου, όμως, έγινε με την στροφή στην αρχαία Ελλάδα, με την απομάκρυνσή του από τον Χριστό και την διακοπή κάθε συνδέσμου με τους άνω αοράτους κόσμους³⁵.

       Ο Παπισμός δεν υπήρξε μόνον ο πρώτος ουμανισμός και γενεσιουργός αιτία του ευρωπαϊκού αθεϊστικού ουμανισμού³⁶. Αποτελεί ταυτόχρονα αποκορύφωμα του ουμανισμού και τελευταία προσπάθεια διάσωσής του. Λέγει χαρακτηριστικώς ο π. Ιουστίνος πως μετά τον ορθολογιστικό διαφωτι­σμό³⁷ του 18ου και τον μυωπικό θετικισμό³⁸ του 19ου αιώνα, δεν απέμενε τίποτε άλλο στον ευρωπαϊκό ουμανισμό από το να αποσυντεθεί μέσα στις αντιφάσεις και τα αδιέξοδά του^. την στιγμή εκείνη η δογματοποίηση του αλαθή­του του πάπα³⁹ απετέλεσε προσπάθεια αναζωογονήσεως και διαιωνίσεως του ετοιμοθάνατου ουμανισμού^. το δόγμα του αλα­θήτου του πάπα «είναι η τελευταία μεταμόρφωσις (transformatio) και η τελική αποθέωσις (glorificatio) του ουμανισμού»⁴⁰. Το δόγμα αυτό έχει κοσμοϊστορική σημασία για όλη την τύχη της Ευρώπης, ιδιαίτερα για τους αποκαλυπτικούς καιρούς στους οποίους έχει αυτή εισέλθει^. «Διά του δόγματος αυτού όλοι οι ευρωπαϊκοί ανθρωπισμοί απέκτησαν το ιδεώδες και το είδωλόν των: ο άνθρωπος ανεκηρύχθη υπερτάτη θεότης, πανθεότης. Το ευρωπαϊκόν ουμανιστικόν πάν­θεον απέκτησε τον Δία του»⁴¹. Ο δυτικός Χριστιανισμός, στην ουσία του, είναι ο πιο ριζικός ουμανισμός, διότι ανεκήρυξε τον άνθρωπο αλάθητο και μετέβαλε την θεανθρώπινη θρησκεία σε θρησκεία ουμανιστική. Απόδειξη γι' αυτό είναι πως στην Ρωμαϊκή Εκκλησία ο Θεάνθρωπος απωθήθηκε στον ουρανό, και στην θέση του τοποθετήθηκε ο αναπληρωτής: Vicarius Christi... «Πόσον τραγικός παραλογισμός: να ορίζεται αντικαταστάτης και αναπληρωτής διά τον πανταχού παρόντα Κύριον και Θεόν! Είναι όμως γεγονός ότι αυτός ο παραλογισμός ενεσαρκώθη εις τον δυτικόν Χριστιανισμόν». Έτσι επιτελέσθηκε η αποθεανθρώπηση του Θεανθρώπου, η εκ-σάρκωση του ενσαρκωθέντος Θεού. Με όλα αυτά ο ουμανισμός είναι σαν να έλεγε στον Θεάνθρωπο: Αποσύρσου απ' αυτόν τον κόσμο σε άλλον, φύγε από μας, διότι εμείς έχουμε τον αντικαταστάτη Σου, ο οποίος σε αντικαθιστά αλαθήτως σε όλα⁴². Η Β' Βατικάνειος⁴³ Σύνοδος, επιμένοντας και αυτή στο δόγμα του αλαθή­του του πάπα = του ανθρώπου, αποτελεί αναγέννηση όλων των ευρωπαϊκών ουμανισμών, αναγέννηση πτωμάτων. «Διότι αφ' ότου ο Θεάνθρωπος Χριστός είναι παρών εις τον γήινον κόσμον, ο κάθε ουμανισμός είναι πτώμα»⁴⁴. «Εις την πραγματικότητα από αυτό το δόγμα ζη, το ακολουθεί και επιμόνως το ομολογεί ο κάθε ευρωπαϊκός ουμανισμός»⁴⁵. Υπ' αυτή την έννοια κατανοείται η θέση πως ο ουμανιστικός Χριστιανισμός αποτελεί την πιο αποφασιστική διαμαρτυρία εναντίον του Θεανθρώπου και της αξιολογίας και κριτηριολογίας Του⁴⁶. Το μέγεθος της βατικανείου αυτής πτώσεως δεν είναι διόλου μικρό.

        «Εις την ιστορίαν του ανθρωπίνου γένους υπάρχουν τρεις κυρίως πτώσεις: του Αδάμ, του Ιούδα, του πάπα. Η ουσία της πτώσεως εις την αμαρτίαν είναι πάντοτε η ιδία: το να θέλη κανείς να γίνη καλός διά του εαυτού του»^. έτσι όμως εξισώνεται ο άνθρωπος με τον Διάβολο, ο οποίος θέλησε και αυτός να γίνει θεός διά του εαυτού του. Η ουσία της αμαρτίας συνίσταται σ' αυτήν ακριβώς την αλαζονική αυταπάτη. Αυτό είναι η ουσία του ιδίου του Διαβόλου, το να μη θέλει τίποτε έξω απ' αυτόν, αλλά να μένει μόνος του, ερμητικά κλεισμένος έναντι του Θεού⁴⁷. Η πτώση του πάπα έγκειται στο ότι θέλει να αντικαταστήσει τον Θεάνθρωπο με άνθρω­πο⁴⁸. Με το δόγμα του αλαθήτου ο πάπας σφετερίσθηκε όλη την εξουσία και τα δικαιώματα που ανήκουν στον Θεάνθρωπο και αυτοανακηρύχθηκε Εκκλησία εν τη παπική εκκλησία, ιδιόμορφος Παντοκράτωρ^. γι' αυτό το δόγμα του αλαθήτου του πάπα απέβη το κεντρικό δόγμα του Παπισμού, το οποίο δεν θα αποκηρυχθεί, έως ότου ο πάπας είναι πάπας του ουμανιστικού Παπισμού⁴⁹. Ο πυρήνας του δόγματος του αλαθή­του του πάπα = του ανθρώπου είναι η αποθεανθρωποίηση του ανθρώπου, πράγμα που επιδιώκουν όλοι οι ουμανισμοί, ακόμη και οι θρησκευτικοί^. έτσι επανέρχεται ο άνθρωπος στην ειδωλολατρία, στην πολυθεΐα, στον διπλό, φυσικό και πνευματικό, θάνατο. Απομακρυνόμενος από τον Θεάνθρωπο ο κάθε ουμανισμός μετατρέπεται σε μηδενισμό⁵⁰. Με το δόγμα του παπικού αλαθήτου έγινε δόγμα ο ειδωλολατρικός ουμανισμός, διότι έτσι δογματοποιήθηκε η παναξία, το παγκριτήριο του ουμανιστικού πολιτισμού «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος»⁵¹. Η σμίκρυση του Χριστιανισμού σε ουμανισμό έχει βέβαια απλοποιήσει τον Χριστιανισμό, ταυτόχρονα, όμως, τον έχει καταστρέψει⁵².

        Η ιδιαιτερότητα του Παπισμού έγκειται στην τόλμη του να αναγάγει σε δόγμα τον σατανικό πόθο του ανθρώπου να αυτοθεωθεί^. λέγει ο π. Ιουστίνος ότι θεωρούμενοι από την σκοπιά του αεί ζώντος Θεανθρώπου, του ιστορικού Κυρίου Ιησού, όλοι οι ανθρωπισμοί μοιάζουν με εγκληματικές ουτοπίες, διότι όλοι φονεύουν και εξοντώνουν τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική οντότητα. Το έργο όμως αυτό έχει αναχθεί, με το αλάθητο του πάπα, σε δόγμα⁵³. Το αλάθητο είναι φυσικόν θεανθρώπινον ιδίωμα και φυσική θεανθρώπινη λειτουργία της Εκκλησίας. Με το δόγμα του αλαθήτου ο πάπας κατέλαβε την θέση του Θεανθρώπου. Για την Αληθινή Εκκλησία του Χριστού «... το δόγμα περί του αλαθήτου του πάπα είναι όχι μόνον αίρεσις, αλλά και παναίρεσις. Διότι καμμία άλλη αίρεσις δεν εξηγέρθη τόσο ριζοσπαστικώς και ολοκληρωτικώς κατά του Θεανθρώπου Χριστού και της Εκκλησίας του... το δόγμα αυτό είναι αίρεσις των αιρέσεων, μία άνευ προηγουμένου ανταρσία κατά του Θεανθρώπου Χριστού... η πλέον φρικτή εξορία του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού από της γης... νέα προδοσία, νέα σταύρωσις του Κυρίου, μόνον ουχί επί του ξυλίνου, αλλ^' επί του χρυσού σταυρού του παπικού ουμανισμού. Και ταύτα πάντα είναι κόλασις, κόλασις διά το άθλιον γήινον ον, που λέγεται άνθρωπος»⁵⁴. Η στροφή προς τον ουμανισμό είναι η ατμόσφαιρα εντός της οποίας ζη και προς την οποία στρέφεται η ανθρώπινη πεπτωκυία φύση. Η Ορθόδοξος Εκκλησία, όμως, ποτέ δεν δογματοποίησε οποιονδήποτε ουμανισμό^. η τραγωδία της δυτικής χριστιανωσύνης αντιθέτως έγκειται στο ότι προσπάθησε διορθώνοντας το πρόσωπο του Θεανθρώπου ή και αρνούμενη αυτό να εισαγάγει τον δαιμονισμένο ουμανισμό και μάλιστα στην καρδιά της Εκκλησίας, η οποία έχει ως σκοπό την καταπολέμηση του ουμανισμού. «Είναι φοβερόν και μόνον να σκεφθή κανείς πόσον μάλλον να ειπή, ότι κατ' αυτόν τον τρόπον το μοναδικόν "εργαστήριον της σωτηρίας" εις τον κόσμον τούτον μεταβάλλεται βαθμηδόν εις δαιμονοποιημένον "εργαστήριον" εκβιασμού ανθρωπίνων συνειδήσεων και απανθρωπίας... Η Ορθόδοξος Καθολική Εκκλησία ουδέν δηλητήριον, ουδεμίαν αμαρτίαν, ουδένα ουμανισμόν, ουδέν επίγειον κοινωνικόν σύστημα ανεκήρυξεν εις δόγμα»⁵⁵.

        Τα πράγματα, λοιπόν, είναι τελείως διαφορετικά στην Ορθόδοξη Εκκλησία: «Ποία είναι η ουσία της Ορθοδοξίας; - Ο Θεάνθρωπος Χριστός-... Παντού ο Θεός έχει την πρώτην θέσιν και ο άνθρωπος την δευτέραν^. ο Θεός οδηγεί, ο άνθρωπος οδηγείται^. ο Θεός ενεργεί, ο άνθρωπος συνεργεί»⁵⁶. Οι ορθόδοξοι δεν κηρύττουν ποτέ τον εαυτό τους^. ποτέ δεν καυχώνται για τον άνθρωπο^. ποτέ δεν ειδωλοποιούν τον ανθρω­πισμό⁵⁷. Η Προσωπικότητα του Θεανθρώπου, μέσα στην θεαν­δρική τελειότητά της είναι αιωνίως καινούργια και νεανική, γι' αυτό δεν μπορεί ούτε να ανταλλάσσεται ούτε να αντικαθίσταται. Ο αγώνας για τον Θεάνθρωπο είναι αγώνας για τον άνθρωπο^. όχι οι ουμανιστές, αλλά οι άνθρωποι της θεανθρώπινης πίστης αγωνίζονται για τον αληθινό άνθρωπο, τον θεοειδή και χριστοειδή⁵⁸. Οι ορθόδοξοι άνθρωποι είναι συνεργοί και μόνο του Αγίου Πνεύματος, συνεργοί οι οποίοι με την προσευχή ακούν τί το Πνεύμα λαλεί, οι οποίοι συνεχώς ποιούν εκείνο που θέλει το Πνεύμα, οι οποίοι ελέγχουν τις σκέψεις και τα λόγια τους συνεχώς διά του Πνεύματος⁵⁹.

        Ο Προτεσταντισμός εμφανίζεται ως διαμαρτυρία εναντίον της παπικής εκκλησίας. Ο Γέρων Ιουστίνος είναι πεπεισμένος ότι ο ίδιος ο Παπισμός αποτελεί τον πρώτο Προτεσταντισμό (διαμαρτύρηση): «Και πράγματι, η πρώτη ριζική διαμαρτυρία εναντίον της μιας, αγίας, καθολικής και αποστολικής Εκκλησίας πρέπει να αναζητηθή εις τον παπισμόν, ουχί εις τον λουθηρανισμόν. Και εις αυτήν την διαμαρτυρίαν (protest) έγκειται ο πρώτος προτεσταντισμός». Με το δόγμα του αλαθήτου ο πάπας ανακηρύχθηκε ανώτερος όχι μόνον του ανθρώπου, αλλά και των Αγίων Αποστόλων, των Αγίων Πατέρων και των Οικουμενικών Συνόδων^. με τέτοια αποστασία ο πάπας υπερέβη και τον Λούθηρο, τον δημιουργό του προτεσταντικού μινιμαλισμού^. οι προτεστάντες απλώς αποδέχθηκαν το δόγμα του αλαθήτου και το ανέπτυξαν σε τρομερές διαστάσεις και λεπτομέρειες^. κάθε προτεστάντης γίνεται αλάθητος στα ζητήματα πίστεως, κατά το παράδειγμα του αλαθήτου ανθρώπου της Ρώμης. Ο Προτεσταντισμός είναι λοιπόν ένας Παπισμός εφαρμοσμένος και ταυτόχρονα εκλαϊκευμένος^. του λείπουν η μυστική διάσταση, η αυθεντία και η εξουσία⁶⁰. Ως πιστό τέκνο του Παπισμού ο Προτεσταντισμός πέφτει λόγω της ορθολογιστικής σχολαστικής του δια μέσου των αιώνων από την μία αίρεση στην άλλη και πνίγεται στα διάφορα δηλητήρια των αιρετικών πλανών του. «Η παπιστική υψηλοφροσύνη και η "αλά­θητος" αφροσύνη βασιλεύει απολυταρχικώς και ερημώνει τας ψυχάς των πιστών του». Ο Οικουμενισμός είναι κοινό όνομα για όλους τους ψευδοχριστιανισμούς, για τις ψευδοεκκλησίες της Δυτικής Ευρώπης. Μέσα στον Οικουμενισμό βρίσκεται η καρδιά όλων των ευρωπαϊκών ουμανισμών, με κέντρο τον Παπισμό⁶¹.

       Μόνη λύση είναι η μετάνοια^. όπως για κάθε αμαρτία, έτσι και για την «παναμαρτία» του Παπισμού, η οποία περιέχεται εις το αλαζονικό δόγμα περί του αλα­θήτου του πάπα, και για τις αμαρτίες των ουμανισμών σωτηρία προσφέρει μόνο η μετάνοια, η οποία μπορεί να μεταμορφώσει τον «αλάθητο» ευρωπαίο ουμανιστικό άνθρωπο και να τον σώσει από κάθε αμαρτία, κάθε κακό, κάθε κόλαση, κάθε Διάβολο, κάθε ουμανιστικό ορθολογισμό⁶². «Εις το ουμανιστικόν πάνθεον της Ευρώπης όλοι οι θεοί είναι νεκροί, με επί κεφαλής τον ευρωπαϊκόν Δία. Νεκροί, έως ότου εις την μαραμένην καρδίαν των ανατείλη η μέχρι τελείας αυταπαρνήσεως μετάνοια, με τας αστραπάς και τας οδύνας της του Γολγοθά, με τους αναστασίμους σεισμούς και τας μεταμορφώσεις της, με τας καρποφόρους της θύελλας και αναλήψεις. Και τότε; Τότε θα είναι ατελείωτοι αι δοξολογίαι των προς τον αεί ζωοποιόν και θαυματουργόν Θεάνθρωπον, τον όντως μόνον Φιλάνθρωπον εις όλους τους κόσμους»⁶³.

3. Λευκή Δαιμονία η Ευρώπη

       Επισφραγίζοντας τα λεγόμενά του για τον ανθρωπιστικό Οικουμενισμό, ο Γέρων Ιουστίνος παραθέτει αυτούσια μερικά λόγια του ομολογητού επισκόπου Αχρίδος και Ζίτσης Νικολάου⁶⁴ σχετικά με την πνευματική κατάσταση της Ευρώπης κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο^. μερικά εξ αυτών, σχετιζόμενα με το θέμα μας, παραθέτουμε αυτούσια.

        »Τί είναι η Ευρώπη; Είναι η επιθυμία και πόθος της εξουσίας και της ηδονής και η γνώσις. Αμφότερα ανθρώπινα: η ανθρωπίνη επιθυμία και πόθος και η ανθρωπίνη γνώσις. Και τα δύο προσωποποιούνται εις τον πάπαν και εις τον Λούθηρον. Τί είναι λοιπόν η Ευρώπη; Ο πάπας και ο Λούθηρος. Χορτασμέναι αι ανθρώπιναι επθυμίαι εις το έπακρον, και χορτασμένη η ανθρωπίνη γνώσις εις το έπακρον. Ο ευρωπαϊκός πάπας είναι η ανθρωπίνη επιθυμία της εξουσίας. Ο ευρωπαϊκός Λούθηρος, η πείσμων απόφασις του ανθρώπου τα πάντα να εξηγηθούν με τον νουν του.«

        »Ο Παπισμός χρησιμοποιεί την πολιτικήν, επειδή μόνον δι' αυτής αποκτά τις την εξουσίαν. Ο Λουθηρανισμός χρησιμοποιεί την φιλοσοφίαν και την επιστήμην, επειδή νομίζει ότι αυτός είναι ο δρόμος δια να αποκτήση τις την σοφίαν. Ούτως, η επιθυμία εκήρυξε τον πόλεμον κατά της γνώσεως και η γνώσις κατά της επι­θυμίας⁶⁵. Τούτο είναι η Ευρώπη. Εις την εποχήν μας όμως ήλθε μία νέα γενεά Ευρωπαίων, η οποία ενύμφευσε την επιθυμίαν με την γνώσιν και απέρριψε και τον πάπαν και τον Λούθηρον... Η ανθρωπίνη επιθυμία και η ανθρωπίνη σοφία εστεφανώθησαν εις τας ημέρας μας και ούτω συνήφθη γάμος, ο οποίος δεν είναι ούτε ρωμαιοκαθολικός ούτε λουθηρανικός, αλλ' οφθαλμοφανώς και δημοσίως σατανικός. Η σημερινή Ευρώπη δεν είναι πλέον ούτε παπική ούτε λουθηρανική. Είναι υπεράνω και εκτός τούτων. Είναι ολοτελώς επίγειος, χωρίς έστω και τον πόθον να ανεβαίνη εις τον ουρανόν, είτε με το διαβατήριον του αλαθήτου πάπα είτε πάλιν δια της κλίμακος της προτεσταντικής σοφίας. Αρνείται εντελώς το ταξίδιον εκ του κόσμου τούτου. Επιθυμεί να παραμείνη εδώ. Επιθυμεί να είναι ο τάφος της όπου και το λίκνον της. Δεν γνωρίζει περί άλλου κόσμου. Δεν αισθάνεται την ουράνιον ευωδίαν. Δεν βλέπει εις τον ύπνον της τους Αγγέλους και τους Αγίους. Δια την Θεοτόκον δεν θέλει να ακούση. Η ακολασία την στερεώνει εις το μίσος κατά της παρθενίας.«

        »Ο βασιλεύς αντίχριστος αποτελεί την αρχήν του ΙΘ' αιώνος. Ο πάπας, αντίχριστος, αποτελεί την μέσην του ιδίου αιώνος. Οι φιλόσοφοι της Ευρώπης, αντίχριστοι (από το φρενοκομείον) αποτελούν το τέλος του αυτού αιώνος: Ναπολέων ο Βοναπάρ­της⁶⁶, ο Πίος⁶⁷, ο Νίτσε⁶⁸. Τρία μοιραία ονόματα των τριών μεγαλυτέρων αρρώστων της κληρονομημένης ασθενείας... Ο καίσαρ, ο ποντίφηξ και ο φιλόσοφος... και μάλιστα όχι εις την αρχαίαν ειδωλολατρικήν Ρώμην, αλλ' εις την καρδίαν της βαπτισμένης Ευρώπης! Δεν είναι αυτοί οι νικηταί, αλλ' οι πλέον νικημένοι. Όταν ο Βοναπάρτης εγέλασεν εμπρός εις τους αγίους ναούς του Κρεμλί­νου⁶⁹, και όταν ο Πίος ανεκηρύχθη αλάθητος, και όταν ο Νίτσε ανεκοίνωσε δημοσίως την λατρείαν του εις τον Αντίχριστον, τότε εσκοτίσθη ο ήλιος εις τον ουρανόν... Ποιος είναι τότε ο νικητής, αν όχι ο καίσαρ, ο ποντίφηξ και ο φιλόσοφος της αποχριστιανοποιημένης Ευρώπης; Ο νικητής είναι ο χωρικός των Βαλκανίων και ο Ρώσος μουζίκος⁷⁰. Ποίος ήταν ο πλέον άγνωστος και ασήμαντος και μικρότερος κατά τον ΙΘ' αιώνα, τον αιώνα του μεγάλου Ναπολέοντος και του αλαθήτου Πίου και του απροσίτου Νίτσε, ποίος, αν μη ο Ρώσος μουζίκος, προσκυνητής «των Αγίων Τόπων», και ο χωρικός των Βαλκανίων, πολεμιστής εναντίον της ημισελήνου και απελευθερωτής των Βαλκανίων⁷¹; Διαβολικόν πεδίον μάχης, διαβολικόν ιερατείον και διαβολική σοφία, τούτο είναι ο καίσαρ, ο πάπας και ο φιλόσοφος του ΙΘ' αιώνος. Ο ορθόδοξος χωρικός των Βαλκανίων παρουσιάζει το τελείως αντίθετον τούτων: πρώτον, τον σταυροφόρον ηρωϊσμόν, δεύ­τερον, το μαρτυρικόν ιερατείον, και τρίτον, την αλιευτικήν αποστολικήν σοφίαν.«

        »Εάν θα είχε μείνει η Ευρώπη χριστιανική, θα εκαυχάτο δια τον Χριστόν και όχι για τον πολιτισμόν της. Και οι μεγάλοι λαοί της Ασίας και της Αφρικής, αβάπτιστοι μεν, αλλά με έφεσιν και τάσιν πνευματικήν, θα ηδύναντο να κατανοήσουν τούτο και να το εκτιμήσουν. Διότι και οι λαοί αυτοί καυχώνται έκαστος δια την πίστιν του, δια την θεότητά του, δια τα θρησκευτικά βιβλία του... Μόνον οι λαοί της Ευρώπης δεν καυχώνται δια τον Χριστόν και δια το Ευαγγέλιόν Του, αλλά δια τας επικινδύνους μηχανάς των και τα ευτελή προϊόντα των χειρών των, δηλαδή δια τον πολιτισμόν και την κουλτούραν των. Το αποτέλεσμα αυτής της ευρωπαϊκής αυτοκαυχήσεως με την περιβόητον «κουλτούραν», είναι το μίσος όλων των μη χριστιανικών λαών εναντίον του Χριστού και του Χριστιανισμού. Μισήσαντες το μικρόν εμίσησαν και το πλέον μέγα. Μισήσαντες τα ευρωπαϊκά προϊόντα και τους ανθρώπους, εμίσησαν και τον ευρωπαϊκόν θεόν. Αλλά, αλλοίμονον, αυτό δεν πονά την Ευρώπην, ούτε την στενοχωρεί. Εξ άλλου, η ιδία εμίσησε πρώτη απ' όλους και απέρριψε τον Θεόν της. Εις αυτήν την μη επίζηλον θέσιν έφερε την Ευρώπην η λανθασμένη εξέλιξίς της, υπό την επίδραση μιας λανθασμένης Εκκλησίας, δια μέσου των τελευταίων εννεακοσίων ετών. Δεν ευθύνονται δια τούτο οι λαοί της Ευρώπης^. ευθύνην έχουν οι πνευματικοί οδηγοί των λαών. Δεν ευθύνεται το ποίμνιον, αλλ' οι ποιμένες του... Εκτός του Χριστιανισμού η Ευρώπη δεν έχει τίποτε δια να καυχηθή. Χωρίς τον Χριστόν η Ευρώπη είναι ο πτωχότερος επαίτης και ο πλέον αναίσχυντος εκμεταλλευτής του κόσμου τούτου.«

        »Οι φίλαρχοι και υπερήφανοι λαοί της Ευρώπης δεν αναγνωρίζουν ποτέ το σφάλμα των. Έχουν χάσει την έννοιαν της αμαρτίας και της μετανοίας. Δια κάθε κα­κόν εις τον κόσμον την ευθύνην έχει άλλος, αυτοί ποτέ. Πώς θα ηδύναντο αυτοί να διαπράξουν αμαρτίαν, αφού εκάθησαν επί του θρόνου του Θεού και ανεκήρυξαν τους εαυτούς των αλαθήτους θεούς! Πρώτον ανεκήρυξε τον εαυ­τόν του αλάθητον ο θρησκευτικός των ηγέτης, ο πάπας. Το παράδειγμά του, και εις πείσμα του⁷², το ηκολούθησαν οι άρχοντες της Δύσεως και οι βασιλείς. Όλοι ανεκηρύχθησαν αλάθητοι και οι τον Σταυρόν φορούντες και οι την μάχαιραν φέροντες.«

       »Τί νομίζετε σεις δια την Ευρώ­πην; Η Αφρική και η Ασία ονομάζουν τους Ευρωπαίους, «λευκούς δαίμονας». Επομένως, θα ηδύναντο να ονομάσουν την Ευρώ­πην: Λευκήν Δαιμονίαν. Θα την ωνόμαζον «Λευκήν», ένεκα του χρώματος του δέρματος, «Δαιμονίαν» δε, ένεκα της μελανότητος της ψυχής της... Ούτως, αδελφοί μου, ανέστη ως βρυκόλαξ εις τας ημέρας μας η σατανική Ρώμη, εκείνη η Ρώμη, προ του μεγάλου Κωνσταντίνου, η οποία εδίωκε με πυρ και μάχαιραν τους Χριστιανούς και ημπόδιζε τον Χριστόν να εισέλθη εις την Ευρώπην. Μόνον ότι η Λευκή δαιμονία έχει πέσει εις βαρυτέραν ασθένειαν από την αρχαίαν Ρώμην. Διότι, εάν η ειδωλολατρική Ρώμη, εβασανίζετο από ένα δαίμονα, η Λευκή Δαιμονία βασανίζεται από επτά πονηρά πνεύματα, δεινότερα από εκείνον τον δαίμονα της Ρώμης. Ιδού λοιπόν η νέα ειδωλολατρική Ρώμη, ιδού νέον μαρτύριον δια τον Χριστιανισμόν. Να ήστε έτοιμοι εις μαρτύριον δια τον Χριστόν εκ μέρους της Λευκής Δαιμονίας⁷³.«  

• 1. Πρόλογος του Καθηγητού Ιωάννη Καρμίρη, εν Αρχιμανδρίτου ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΠΟΠΟΒΙΤΣ, Άνθρωπος και Θεάνθρωπος. Μελετήματα Ορθοδόξου Θεολογίας, έκδ. Αστήρ, Αθήναι 1993⁶, σελ. 3. Εις το εξής ως: Θεάνθρωπος.   
• 2.    Πρόλογος του πατρός Θεοκλήτου Διονυσιάτου, εν Αρχιμανδρίτου ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΠΟΠΟΒΙΤΣ, Η Ορθόδοξος Εκκλησία και ο Οικουμενισμός, έκδ. Ιεράς Μονής Αρχαγγέλων Τσέλιε, Βάλιεβο-Σερβία, σελ. 7.9. Εις το εξής ως Εκκλησία.
  Περισσότερα στοιχεία για τον π. Ιουστίνο Πόποβιτς βλ. εν ΑΛΕΞΙΟΥ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, π. Ιουστίνου Πόποβιτς Βίος και Πολιτεία, έκδ. «Διψώ», Πάτρα 1995.
• 3.    Ουμανισμός ή ανθρωπισμός καλείται σύστημα ιδεών, το οποίο, στην πρώτη του μορφή, ταυτίζεται με την ιταλική αναγέννηση του 14ου, υπό τους Πετράρχη, Βοκκάκιο, Ραφαήλ, Μιχαήλ-Άγγελο. Με τον ανθρωπισμό επιδιώχθηκε η απαλλαγή της ανθρωπότητας από την μονομέρεια της παπικής εκκλησιαστικής αγωγής, η απόσειση της αυθεντίας της Εκκλησίας και η στροφή προς τον άνθρωπο. Οι ανθρωπιστές, απομακρυνόμενοι από το υπερβατικό, εστράφησαν στην έρευνα της ανθρωπίνης φύσεως, και επέδειξαν μοναδικό ενδιαφέρον για την μελέτη και προβολή των αρχαίων σοφών, τους οποίους δεν έβλεπαν ως ειδωλολάτρες που έζησαν εν τη πλάνη, αλλ' ως φορείς πολιτισμού μοναδικού, ο οποίος έχει ως σκοπό την εγκόσμια χαρά. Ο ανθρωπισμός προέβαλε έναντι του ασκητισμού τις απολαύσεις της ζωής, έναντι της ταπεινώσεως την ελευθέρως και ολοκλήρως ανεπτυγμένη ανθρώπινη προσωπικότητα. Οι ανθρωπιστές πρέσβευαν την δυνατότητα εναρμονίσεως της χριστιανικής και των αρχαίων κλασσικών παραδόσεων, και την βελτίωση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του ανθρώπου δια της ευσεβείας αλλά και της λογικής. Βέβαια ανθρωπισμός μπορεί να σημαίνει κάθε φιλοσοφικό ή ηθικό σύστημα το οποίο συγκεντρώνεται γύρω από την έννοια της αξιοπρέπειας και ελευθερίας του ανθρώπου. Είναι φανερό πως ο ουμανισμός βλέπει ως πρότυπο ανθρώπου όχι τον Θεάνθρωπο Χριστό, αλλά τον πεπτωκότα, αμαρτωλό, πλην όμως κοσμικά «μορφωμένο» άνθρωπο. Πρόδρομος του ανθρωπισμού και φίλος του Πετράρχη υπήρξε και ο αιρετικός αντιησυχαστής Βαρλαάμ ο Καλαβρός.    
• 4.    Περισσότερα στοιχεία για τους έναντι των Σέρβων Ορθοδόξων διωγμούς και τις σφαγές εκ μέρους των κροατικών S.S. (Ustashi), τόσο το 1945 όσο και το 1991-93, μπορεί κανείς να βρει στο βιβλίο του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΙΕΦΤΙΤΣ, Σέρβοι Νεομάρτυρες στον 20ο αιώνα, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1994. Πρβλ. και ΓΙΑΝΝΗ ΖΕΡΒΟΥ, «Θρησκευτικός πόλεμος κατά της βαλκανικής Ορθοδοξίας», Βαλκάνια και Ορθοδοξία, εκδ. Μήνυμα, Αθήνα 1993, σσ. 54-63, Μητροπολίτου ΕΙΡΗΝΑΙΟΥ ΜΠΟΥΛΟΒΙΤΣ, «Το σημερινό δράμα της Σερβίας και η δοκιμασία της Ορθοδοξίας», Βαλκάνια και  Ορθοδοξία, εκδ. Μήνυμα, Αθήνα 1993, σσ. 102-116, ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΣΩΤΗΡΙΟΥ, Έλληνες και Σέρβοι, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1996, σσ. 93-103, ΑΛΕΞΙΟΥ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Ο Νεομάρτυρας Πλάτων, Επίσκοπος Μπανιαλούκα, εκδ. Νεκτ. Παναγόπουλος, Αθήνα 1996.     
• 5.    Αρειανισμός ονομάζεται η διδασκαλία η οποία εμφανίζεται στο πρόσωπο του πρεσβυτέρου της Αλεξανδρείας Αρείου, το 318 μ.Χ. Την διδασκαλία του Αρείου, η οποία συνοψίζεται κυρίως στο ότι ο Υιός και Λόγος του Θεού και Χριστός δεν είναι Θεός, αλλά μόνον το ανώτερο κτίσμα (δημιούργημα), κατεδίκασε η Α' Οικουμενική Σύνοδος (Μάιος 325 μ.Χ.), υποστηρίζοντας την εκκλησιαστική πίστη πως ο Υιός είναι της ιδίας φύσεως - ουσίας με τον Πατέρα («ομοούσιος τω Πατρί»), και συνεπώς Θεός.   
• 6.    Ματθ. 4, 1-11. Λουκ. 4, 1-13.
• 7.    Θεάνθρωπος, σελ. 133 ε.
• 8.    Θεάνθρωπος, σελ. 137.
• 9.    Θεάνθρωπος, σελ. 139.
• 10.  Θεάνθρωπος, σελ. 138.
• 11.  Θεάνθρωπος, σελ. 136.
• 12.  Θεάνθρωπος, σελ. 142.
• 13.  Θεάνθρωπος, σελ. 140-142.
• 14.  Σχετικοκρατία ή σχετικισμός (relativismus): κατά την ειδική έννοια σχετικοκρατία ονομάζεται η θεωρία που διατείνεται πως δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, ανεξάρτητη από πρόσωπα, τόπο, χρόνο κ.ά. Η αλήθεια της σχετικοκρατίας μεταβάλλεται σύμφωνα με την εποχή, την κοινωνία, τον πολιτισμό κ.ά. παράγοντες. Κύριοι εκπρόσωποι της σχετικοκρατίας στην αρχαιότητα υπήρξαν οι σοφιστές, οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι μέτρο για την αξιολόγηση όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος («πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος») και οι σκεπτικοί. Η ηθική σχετικοκρατία αρνείται την ύπαρξη απολύτων ηθικών αξιών και γενικώς ισχυόντων ηθικών κανόνων.
• 15.  Θεάνθρωπος, σελ. 142.
• 16.  «Όλων των πραγμάτων κριτήριο είναι ο άνθρωπος»^. το προαναφερθέν αξίωμα των αρχαίων σοφιστών. Οι σοφιστές προσάρμοζαν πάντα την αλήθεια σε αυτό που ήθελαν να υποστηρίξουν. Λόγω της τακτικής αυτής δόθηκε το όνομα «σοφιστεία» σε κάθε παραπλανητική και «τραβηγμένη» επιχειρηματολογία.
• 17.  Θεάνθρωπος, σελ. 149 ε.
• 18.  Εκκλησία, σελ. 151.]
• 19.  Θεάνθρωπος, σελ. 107.
• 20.  Αποκ. 21, 8. 20, 14.
• 21.  Θεάνθρωπος, σελ. 149.
• 22.  Θεάνθρωπος, σελ. 155 ε. Βλ. και σελ. 153· «Ο εγωισμός και η φιλαυτία ενηγκαλισμένα εις όλην την αιωνιότητα, δηλαδή η κόλασις. Τοιούτος είναι κατ' ουσίαν και ο ουμανιστικός άνθρωπος: όλος μένει εις τον εαυτόν του, με τον εαυτόν του, δια τον εαυτόν του^. πάντοτε πεισμόνως κλειστός έναντι του Θεού».
• 23.  Θεάνθρωπος, σελ. 148.
• 24.  Εκκλησία, σελ. 161.
• 25.  Εκκλησία, σελ. 139.
• 26.  Εκκλησία, σελ. 148 ε.
• 27.  Εκκλησία, σελ. 141.
• 28.  Εκκλησία, σελ. 201 ε.
• 29.  Θεάνθρωπος, σελ. 143.
• 30.  Σχολαστικισμός ή σχολαστική θεολογία: το θεολογικό σύστημα που κυριάρχησε στην παπική Εκκλησία από τον 10ο έως τον 14ο αι^. οφείλει το όνομά του στις Σχολές όπου καλλιεργήθηκε, οι οποίες οργανώθηκαν στην Δύση σε παλάτια ηγεμόνων, σε αρχιεπισκοπές και μοναστήρια. Βασικά γνωρίσματα του σχολαστικισμού είναι η κατανόηση και ερμηνεία των θεολογικών αληθειών βάσει της αριστοτελικής φιλοσοφίας και η αντίληψη περί σωτηρίας του ανθρώπου ως «ικανοποιήσεως της θείας δικαιοσύνης» η οποία προσεβλήθη από την ανθρώπινη αμαρτία. Η φιλοσοφική διαλεκτική μέθοδος υπήρξε αιτία και της εισαγωγής του δόγματος του Filioque («και εκ του Υιού») στο Σύμβολο της Πίστεως από τους δυτικούς. Εισηγητής του σχολαστικισμού θεωρείται ο Άνσελμος Καντερβουρίας^. ανάμεσα στους γνωστότερους σχολαστικούς συγκαταλέγονται ο Πέτρος Αβαιλάρδος, ο Πέτρος Λομβαρδός, ο Ιωάννης Βοναβεντούρα, ο Αλβέρτος Μάγνος και ο Θωμάς Ακινάτης. Την σχολαστική θεολογία καταδίκασε η Ορθόδοξη Εκκλησία δια του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, στο πρόσωπο του Βαρλαάμ του Καλαβρού και των άλλων αντιησυχαστών, στα μέσα του 14ου αι. (Συνοδικοί Τόμοι 1341, 1347, 1351).
• 31.  Η Ιερά Εξέταση ιδρύθηκε από τον πάπα Γρηγόριο τον Θ' το 1231, ως ειδικό όργανο για την επισήμανση των αιρετικών, επανδρώθηκε δε κυρίως από Δομινικανούς μοναχούς. Το 1252 ο πάπας Ιννοκέντιος ο Δ' επέτρεψε την ανεξέλεγκτη χρήση βασανιστηρίων από τους ιεροεξεταστές. Το 1478 ιδρύθηκε η ισπανική Ιερά Εξέταση για την δίωξη των Εβραίων, των Μουσουλμάνων και των αιρετικών της Ισπανίας. Η οργάνωση αυτή έδρασε και κατά τους χρόνους της Μεταρρυθμίσεως.
• 32.  Καζουϊστική (από το λατ. casus = περίσταση): Ηθική μέθοδος που αναπτύχθηκε κυρίως στους χρόνους της σχολαστικής θεολογίας και φιλοσοφίας. Η καζουϊστική ηθική ενδιαφέρεται για την εφαρμογή στερεότυπων τρόπων συμπεριφοράς σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Στα χρόνια του σχολαστικισμού κυκλοφόρησαν οι Summae casuum conscientiae, τα πρώτα εγχειρίδια της καζουϊστικής ηθικής, ένα είδος βιβλίου καλής χριστιανικής συμπεριφοράς. Για την Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι δυνατό να δίνεται βάρος μεμονωμένα στην εξωτερική συμπεριφορά ανεξαρτήτως της εσωτερικής πνευματικής εργασίας, από την οποία πηγάζουν και την οποία εκφράζουν, παράλληλα δε και ενισχύουν τα εξωτερικά έργα^. η μεμονωμένη σημασία στην εξωτερική συμπεριφορά είναι σίγουρο ότι θα οδηγήσει σε φαρισαϊσμό ή σχιζοφρένεια. Κατά τους λόγους του Κυρίου, πρέπει να πλυθεί το εσωτερικό του ποτηρίου για να είναι και το εξωτερικό καθαρό (Ματθ. 23, 26). Άλλωστε η αγιοπνευματική αρετή της διακρίσεως υποδεικνύει στον πνευματικό οδηγό καθενός πιστού τρόπους εφαρμοστέας συμπεριφοράς, που ενδέχεται να διαφέρουν σε περιπτώσεις που απλώς μοιάζουν ανάλογες, ώστε να μην είναι δυνατό να ομαδοποιηθούν επακριβώς οι τρόποι συμπεριφοράς και να κατευθύνονται βάσει ενός βιβλίου.
• 33.  Εκκλησία, σελ. 176-178. Βλ. και Θεάνθρωπος, σελ. 128.
• 34.  Εκκλησία, σελ. 167. Θεάνθρωπος, σελ. 128.
• 35.  Εκκλησία, σελ. 194.
• 36.  Πρβλ. και Εκκλησία, σελ. 167^. «Εις τον γυμνόν ανθρωπισμόν της Ευρώπης, ο οποίος έχει θρησκευτικάς ρίζας (το αλάθητον του πάπα, το οποίον εις τον Προτεσταντισμόν εξελίσσεται εις το αλάθητον του κάθε ατόμου), το πρωτείον το απέκτησε το άτομον».
• 37.  Διαφωτισμός: Διαφωτισμό εννοούμε κυρίως το κίνημα των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών του 18ου αι. (Βολταίρου, Ρουσσώ, Μοντεσκιέ, Ντιντερό), το οποίο χαρακτηριζόταν από την εμπιστοσύνη στη φύση του ανθρώπου με κέντρο την λογική και από την πολεμική εναντίον όλων των οργανωμένων κοινωνικών σχημάτων, της επίσημης θρησκείας και των απολυταρχικών πολιτικών συστημάτων.    
• 38.  Θετικισμός: επιστημονικό ρεύμα με εισηγητή τον Αύγουστο Κοντ (1798-1857). Κατά τον θετικισμό η επιστήμη είναι ικανή να κατακτήσει τον κόσμο και να απαλλάξει τον άνθρωπο από τις «νηπιακές του παραστάσεις», δηλ. τις θεολογικές και μεταφυσικές του αντιλήψεις.
• 39.  Η Α' Βατικάνειος Σύνοδος (1869-1870), η θεωρουμένη από τους παπικούς ως 20η Οικουμενική, διετύπωσε στις 18 Ιουλίου 1870 το δόγμα σύμφωνα με το οποίο ο πάπας, όταν «από καθέδρας ομιλεί», χάρη στην θεία επιστασία «απολαύει του αλαθήτου» και οι αποφάσεις του δεν υπόκεινται σε μεταρρύθμιση από κανένα. Η εισαγωγή του δόγματος αυτού υπήρξε και η αιτία αποσχίσεως πιστών του παπισμού, οι οποίοι απετέλεσαν την Εκκλησία των Παλαιοκαθολικών (Σύνοδος της Ουτρέχτης 1889).   
• 40.  Θεάνθρωπος, σελ. 129.
• 41.  Θεάνθρωπος, σελ. 150.
• 42.  Θεάνθρωπος, σελ. 128. Πρβλ. και σελ. 152.
• 43.  Έλαβε χώρα από το 1962 έως 1965^. μεταξύ άλλων διεκήρυξε εκ νέου το αλάθητο του παπά.
• 44.  Θεάνθρωπος, σελ. 156 ε.
• 45.  Θεάνθρωπος, σελ. 158.
• 46.  Θεάνθρωπος, σελ. 128.
• 47.  Θεάνθρωπος, σελ. 152.
• 48.  Θεάνθρωπος, σελ. 153.
• 49.  Θεάνθρωπος, σελ. 152.
• 50.  Θεάνθρωπος, σελ. 157.
• 51.  Θεάνθρωπος, σελ. 150.
• 52.  Θεάνθρωπος, σελ. 128.
• 53.  Θεάνθρωπος, σελ. 157.
• 54.  Θεάνθρωπος, σελ. 158 ε.
• 55.  Εκκλησία, σελ. 181-183.
• 56.  Θεάνθρωπος, σελ. 118.
• 57.  Θεάνθρωπος, σελ. 124.
• 58.  Θεάνθρωπος, σελ. 130 ε.
• 59.  Θεάνθρωπος, σελ. 125.
• 60.  Θεάνθρωπος, σελ. 126 ε. Πρβλ. και σελ. 158^. «ο παπισμός είναι ο πρώτος προτεσταντισμός, κατά τους λόγους του οραματιστού της αληθείας Χομιάκωφ».
• 61.  Εκκλησία, σελ. 224 ε.
• 62.  Θεάνθρωπος, σελ. 159 ε.
• 63.  Θεάνθρωπος, σελ. 157.
• 64.  Ο Επίσκοπος Αχρίδος Νικόλαος Βελιμίροβιτς (1880-1956), καθηγητής και πνευματικός του Γέροντος Ιουστίνου Πόποβιτς. Κατά την γερμανική κατοχή διετέλεσε κρατούμενος στο Νταχάου, μαζί με τον Πατριάρχη Σερβίας Γαβριήλ και τον Επίσκοπο Δαλματίας Ειρηναίο. Μαζί με τον Γέροντα Ιουστίνο υπήρξε υποστηρικτής του κινήματος των bogomoljaca, των απλών ανθρώπων του λαού που ασκούσαν αυστηρή ασκητική ζωή, η οποία ενισχυόταν από τακτικές επισκέψεις σε μοναστήρια.
• 65.  Εννοεί την διαμαρτύρηση (προτεσταντισμό) εναντίον του παπισμού και την δημιουργία των προτεσταντικών εκκλησιών, με τις μεταρρυθμιστικές ενέργειες των Λουθήρου, Ζβιγγλίου και Καλβίνου κατά τον 16ο αι.
• 66.  Ο γνωστός Γάλλος αυτοκράτωρ Ναπολέων ο Α' (1769-1821).
• 67.  Ο πάπας Πίος ο Θ'. Επί των ημερών του (1846-1878) η Α' Βατικάνειος Σύνοδος (1869-1870), η θεωρουμένη από τους παπικούς ως 20η Οικουμενική, διετύπωσε στις 18 Ιουλίου 1870 το δόγμα του αλαθήτου του πάπα.
• 68.  Φρειδερίκος Νίτσε (1844-1900). Γερμανός φιλόσοφος, υιός προτεστάντου ιερέως. Κατά τον Νίτσε ο άλλος κόσμος είναι μία ψευδαίσθηση^. ο άνθρωπος αντί να λατρεύει άλλους θεούς, πρέπει να μεριμνήσει για την δική του ανύψωση σε «υπεράνθρωπο». Ο «υπεράνθρωπος» του Νίτσε είναι ο άνθρωπος ο οποίος φλογίζεται από πάθη, που δεν τα καταπολεμεί, αλλά τα χρησιμοποιεί δημιουργικώς. Ο Νίτσε διεγίνωσκε έχθρα στην καρδιά της χριστιανικής πίστεως^. κατ' αυτόν, δεν μπορεί να εφαρμοσθεί συγκεκριμένη ηθική σε όλους τους ανθρώπους. Το έργο του επηρέασε πολλούς μεταγενεστέρους, ανάμεσα στους οποίους, ο Έρμαν Έσσε, ο Ζαν Πωλ Σαρτρ, ο Σίγκμουντ Φρόυντ. Οι Ναζί έκαναν χρήση των θεωριών του και δημοσίευσαν έργα του. Το 1889, ένδεκα χρόνια πριν πεθάνει, ο Νίτσε έπεσε σε παραφροσύνη.
• 69.  Η εισβολή της «Μεγάλης Στρατιάς» του Ναπολέοντος στην Ρωσία άρχισε στις 22 Ιουν. του 1812^. η Μόσχα  κατελήφθη από τα στρατεύματά του στις 14 Σεπτ. Στις 26 Δεκ. ο Ναπολέων υποχώρησε ηττημένος από την Ρωσία^. από τους 610.000 άνδρες του, χάθηκαν στην εκστρατεία υπέρ τους 550.000.
• 70.  Μουζίκος ονομάζεται ο Ρώσος χωρικός.
• 71.  Τα Βαλκάνια απελευθερώθηκαν από την τουρκική κυριαρχία τον 19ο αι. Συγκεκριμένα η Σερβία έγινε πρώτα αυτόνομο κράτος (1830) και έπειτα βασίλειο (1882).
• 72.  Στον λεγόμενο αγώνα «Περί περιβολής» (11ος-12ος αι.) ο παπισμός προσπάθησε να καθιερώσει το δικαίωμα του πάπα να ασκεί εξουσία όχι μόνο στα εκκλησιαστικά, αλλά και στα πολιτικά πράγματα, και να αποτρέψει τις αντίθετες καισαροπαπικές τάσεις του γερμανικού θρόνου.
• 73.  Εκκλησία, σελ. 239, 241, 242-244, 244ε., 249ε., 252ε.
  Η τελευταία αυτή φράση - προφητεία του μακαριστού Επισκόπου Αχρίδος, έχει ήδη εν μέρει εκπληρωθεί για τους Σέρβους ορθοδόξους αδελφούς μας της Κροατίας, Κράινα, Βοσνίας και εσχάτως του Κοσσυφοπεδίου. Άρα γε τί ετοιμάζουν και για τους υπολοίπους Ορθοδόξους οι κεφαλές της «Λευκής Δαιμονίας»;    

  

"ΘΕΟΔΡΟΜΙΑ"
ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΔΙΔΑΧΗΣ
ΤΕΥΧΟΣ 4 . ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1999